Những quy tắc khi dùng từ Hán Việt
. Nước Việt Nam ta bị Tàu đô hộ cả ngàn năm nhưng không bị đồng hóa về ngôn ngữ. Trái lại, nhờ vậy mà tiếng Việt được dung nạp thêm nhiều tinh hoa, làm phong phú cho mình hơn mọi ngôn ngữ khác. Ta dùng tiếng Hán nhưng phát âm khác, do đó cũng viết khác tiếng Hán. Hồi xua, chữ Việt thuần túy viết bằng chữ Nôm, dùng trong văn chương bình dân Việt còn tiếng Hán dùng cho văn chương kinh điển, có lẽ vì nó có vần điệu hay hơn, đến thời hậu Lê vẫn còn chuộng chữ Hán. Sang thời nhà Nguyễn triều đình bắt chuyển qua chữ Nôm (từ Việt viết theo dạng chữ Hán) nên các cụ hoài cổ có câu chửi “Nôm na mách qué” là vậy. May nhờ có Alexandre de Rhodes đã nghiên cứu và phát minh ra chữ quốc ngữ từ thế kỷ 17 nên chúng ta mới có chữ riêng và hoàn thiện dần cho tới ngày nay. Ở đây chúng ta không bàn đến chữ Nôm, nó gần như thất truyền rồi và đã có chữ quốc ngữ thay thế.
Sau một thời gian nghiên cứu, đọc rất nhiều sách tiếng Việt, tôi đã tìm ra logic, quy tắc về cách dùng từ Hán Việt. Tôi là dân kỹ thuật cho nên trong bài này chỉ nói đến cách nào đúng - sai, không bàn đến chuyện hay – dở. Có thể có nhiều vị coi tôi là thằng “múa rìu qua mắt thợ” nhưng xin nói trước, tôi chẳng dám dạy ai cả, chỉ muốn hướng dẫn cho lớp trẻ ngày nay viết sao cho đúng chỉ gói gọn trong một bài viết tối giản còn hơn là đọc cả cuốn sách hàn lâm của quý vị mà rốt cuộc chẳng ai hiểu gì hết, vẫn viết sai nhan nhản trên sách báo truyện hiện nay.
Trước hết, muốn viết đúng, bạn phải hiểu nghĩa cùa từ Hán Việt (HV) đó. Bạn chỉ cần đọc qua bài Tam thiên tự (3000 từ), hay Tam tự kinh (Google nhé) là sẽ có khái niệm về chữ Hán. Nhanh hơn, bạn vào web https://hvdic.thivien.net/ là tra từ Hán Nôm thoải mái. Và bạn cũng phải học cách phân biệt từ nào là Hán, từ nào là Việt thật chính xác. Dưới đây là vài quy tắc khi viết từ Hán Việt, có lẽ chưa đúng hẳn nhưng theo logic thì nó phải vậy:
& Từ HV không bao giờ đứng một mình, nó phải đi kèm với ít nhất một từ HV khác (có thể là 3, 4 v.v). Nó cũng không bao giờ đi kèm với từ Việt thuần túy. Thí dụ: “thăm quan”, “sáp nhập” trên sách báo hiện nay là viết sai, phải viết là “tham quan”, “sát nhập” mới đúng. Nhưng ngoại lệ cũng có vài từ HV bị đồng hóa với từ Việt, có thể dùng cho cả 2 thể loại, chúng ta sẽ xem xét vấn đề đó sau.
& Từ HV phải xếp ngược với từ tiếng Việt đồng nghĩa. Thí dụ: “trực thăng – lên thẳng”, “hỏa tiễn – tên lửa”, “quốc gia – nhà nước” v.v.
Chỉ cần 2 quy tắc trên thôi là bạn có thể giải thích cho nhiều tranh cãi về vấn đề từ ngữ này. Khi bạn gặp 1 từ HV khó hiểu, bạn hãy phân tích từng từ một, coi từ nào là Hán, từ nào là Việt, cách sắp xếp có đúng theo hai quy tắc trên hay không và tìm ra câu trả lời. Sau đây là vài thí dụ:
- Từ HV “thực sự” thì chữ “thực” là tiếng Hán có rất nhiều nghĩa: 埴 đất sét, 实 thật, 植thực vật, 殖sinh sôi, 蝕(nhật, nguyệt) thực, 食ăn – đồ ăn, v.v. Ở đây ta chọn theo ngữ cảnh nghĩa là “thật”. Chữ “sự” cũng có nhiều nghĩa nhưng ở đây ta dùng nghĩa của chữ 亊 có nghĩa là sự việc, đồng âm với tiếng Việt. Tóm lại, nếu chúng ta nói hay viết “thực sự” là sai (vì tự điển HV không có từ này, phải là “thật sự” mới đúng. Trái lại, nếu viết “sự thật” hay “sự thực - 事实” đều đúng hết, oái oăm là ở chỗ đó, làm cho rất nhiều người tốn thì giờ, giấy mực bàn cãi không ngớt. Và cũng vậy, nếu viết “nói thực” là sai nhé các bạn. “Thực” đi đôi với “hư” còn “thật” đi với giả”. Còn nữa, những từ như “thực tế”, “thực thi”, “thực hành”, “thực hiện”, "thực quản" v.v. đều là từ HV hết. Các bạn đã hết thắc mắc chưa?
- “Sao Hỏa” (và những từ cùng loại là sai, phải là “Hỏa tinh” mới đúng. Như vậy từ “tầu hỏa” cũng sai, người miền nam gọi là “xe lửa” là đúng vì nó là từ HV “hỏa xa”.
- “Từ điển“ là sai, “tự điển” mới đúng vì “từ” là chữ Việt. (Ngoại lệ: Chấp nhận cho qua những từ như "chủ từ", "động từ" v.v. vì đã dùng quen quá lâu và dễ đọc hơn).
- “Thủy quân lục chiến” mà đổi sang “lính thủy đánh bộ là sai 2 chữ thủy và bộ là từ Hán. Viết là “lính nước đánh đất” đúng hơn, hì hì.
- Nhân mùa Covid xin bàn đến từ “tiêm - 尖". Bản thân nó có nghĩa là vật nhọn, không phải là động từ, cũng như từ “tiêm kích” là tấn công mũi nhọn. Người nam gọi là “chích” có lẽ đúng hơn.
- Chúng ta thường nói: “văn sĩ”, “nhạc sĩ”, “nhà văn”, “nhà báo”, “phi hành gia” v.v. chứ không ai nói “nhà phi hành”, “nhà sản xuất”, “nhà thiết kế”
- V.v.
Trên đây là vài thí dụ tượng trưng, nếu kể cho hết thì cả trăm trang giấy cũng chưa đủ. Bạn chỉ cần ghi nhớ 2 quy tắc trên là đủ. Khi nào có ai đó bàn cãi đúng sai thi lấy đó làm logic, thế thôi vì cũng có rất nhiều từ sai lâu quá nên ta có thể chấp nhận cho qua. Và cũng đừng nên lạm dụng từ HV. Hiện nay tôi thấy rất nhiều từ kỹ thuật dịch từ tiếng Anh, hễ thấy khó tìm từ Việt là lôi HV vào, không thể hiểu nghĩa luôn. Đố bạn hiểu nghĩa từ “ánh xạ”, tìm trong tự điển V-V, HV cũng không ra luôn.
Tiếng Việt ta rất phong phú từ ngàn xưa, hãy hoàn thiện nó hơn, xin đừng có ai đó vì vọng ngoại mà phá nát nó đi. Tương lai đất nước chúng ta sẽ ra sao. Hãy đọc slogan của web này: “Nước nam ta sau này hay dở cũng ở chữ quốc ngữ”. Xin hẹn các bạn ở vài bài viết về ngữ pháp và chính tả Việt sắp tới.
LTP, 07-2022